Kariye Müzesi-İstanbul 2

İstanbul’un içinde barındırdığı zenginlikler ve gizemler hiç bitmeyecek gibi görünüyor. Bitmez de… Binlerce yıldır insanları bir mıknatıs gibi kendine çekmesi de bu yüzden olsa gerek. Bu zenginliklerden biri de, Fatih semtinde bulunan, Edirnekapı surlarına çok yakın bir konumda olan Kariye Müzesidir. Topkapı Sarayı Müzesi ve Ayasofya’dan sonra İstanbul’un en çok ziyaret edilen müzesi Kariye ya da diğer adıyla Khora’dır. 

Kariye Müzesi olarak anılan yapı, Doğu Roma İmparatorluğu döneminde büyük bir yapı kompleksi olan Khora manastırının merkezini oluşturan ve İsa’ya adanmış olan bir kilise yapısıdır. Konstantinos surlarının dışında kalması sebebiyle binaya Grekçe “Kırsal alan” ya da “Kent dışı” anlamına gelen “Khora” ismi uygun görülmüştür.

Kariye Müzesinde, apsiste yer alan ve çok az hasarla günümüze ulaşan eşsiz freskolardan Diriliş-Anastasis sizler tarafından görülmeyi bekliyor. Görülmeyi bekleyen Kariye Müzesi, Bizans döneminde kilise, fetihten sonra ise cami olarak kullanılmış tarihi bir yapıdır.

Tipik bir Bizans yapısı olan Kariye Kilisesi, dışarıdan bakıldığında tuğla duvarları nedeniyle oldukça sade görünüyor. Ancak içi en süslü kiliseler arasında yer alıyor. Güney cephesinde uzanan dar uzun tek nefli bir şapel olan parekklesion bir bodrum üzerine yapılmış. Yapının üstünün bir kısmı kubbe, diğer kısmı tonozla örtülü. Tek apsisli kilisenin dış narteksi bütün batı cephesi boyunca uzanıyor ve günümüzdeki cepheyi oluşturuyor. Kilisenin orta mekanını örten yüksek kasnaklı ahşap kubbe Osmanlı döneminde onarılmış. Dış cephelerde yuvarlak kemerler, yarım payeler, nişler ve taş tuğla örgü sıraları ile plastik ve hareketli bir görünüm sağlanmış.

Kilisenin Doğu cephesi dışa taşkın apsislerle bitiyor. Müzede restorasyon çalışmaları sürüyor. Sadece dış ve iç narteksler ziyaretçilerine açık. Müzeye gelen grupların rehberlerinin açıklamalarına kulak verdiğimizde, ziyaretçilerinin ezici çoğunluğunu yabancılar oluşturuyor.İnsanlar Amerika’dan, Japonya’dan, Avusturlya’dan kalkıp İstanbul’a geliyor. Kariye Müzesi’ni geziyor. Bizler yaşadığımız kentleri bile tanımıyoruz. Büyük çoğunluğumuz müzeleri gezmiyoruz.

Bana gelince, İstanbul’a yerleşeli iki yıl olmasına rağmen, oldukça mesafe kaydettim.  İstanbul’da gezmediğim müze, saray, köşk ve kasır kalmadığı halde yeni farkına vardım Kariye Müzesi’ndeki Metokhites’in mozaiklerinin. Kariye’deki Metokhites’in mozaiklerinin dünyada bir ilk olduğu söyleniyor bu konuda uzman olanlarca . Bizans İmparatorluğu’nda başbakanlık düzeyinde görevler edinen Metokhites, zamanla büyük bir güç ve servete kavuştu.  Metokhites’in en büyük hayali, saray benzeri evine çok yakın olan Chora Manastırı’nı ayağa kaldırmaktı.

1316’da Chora ile ilgilenmeye başlayan Metokhites, 5 yılda manastırın onarımı tamamladı. Manastır depremlere dayanıklı bir hale getirilirken, içi de muhteşem mozaik ve freskolarla süslendi. İpeksi dokumalarla zenginleştirilen manastıra kütüphane de kuruldu. Metokhites, bazı mülkleri de kilise için bağışladı.Bizans’taki iktidar savaşı sonunda sürgüne gönderildi. Sonradan İstanbul’a dönmesine ve  yalnızca Khora Kilisesi’nde yaşamasına izin verildi.

Öldükten sonra da manastır arazisi içine gömüldü. Metokhites tarafından restore edilen Khora’daki mozaikler dünyada başka örneği olmayan  özelliklere sahip. Peki nedir bu mozaiklerin özelliği? Sorusunun yanıtına gelince, ilk mozaik fotoroman oluşunda. Dış nartekste İsa’nın hayatı, iç nartekste ise Meryem’in hayatı ile ilgili mozaik sahneler yer alıyor. Bu sahneler, Meryem’in ve İsa’nın hayatındaki olaylara göre kronolojik bir sıra takip ediyor.Başka bir deyişle,İsa’nın ve Meryem’in yaşam öyküleri, iki resimli roman halinde mozaiklerde anlatılıyor.

Dış nartekste Kutsal Bakire Meryem, İsa’yı dünyaya getiriyor ve bu kez İsa’nın yaşam öyküsüne geçiliyor; Meryem’in ölüm sahnesi ile öykü bitiyor. Mozaiklerle gerçekleştirilen resimli romanlardan ilkini, müzenin dış narteksinden iç narteksine geçerken kapının üzerinde bir “Pantokrator İsa” mozaiği olarak görüyoruz. Bu betimleme/tasvir birçok ortodoks kilisesinde kullanılan İsa’nin yüceliğini ifade eden, kalıp pozlardan biri.

Sakallı olarak betimlenen İsa, sağ eli ile takdis işareti yaparken, sol elinde yeni Ahit’i tutuyor.Sol tarafta İsa’nın doğumu, Vali Quirinus’un önünde nüfus sayımı, Meleğin Yusuf’a görünüp Meryem’i alıp gitmesini öğütlemesi, ekmeğin çoğaltılması, suyun şaraba dönüştürülmesi yer alıyor. Sağ tarafta ise kahin/haberci kralların İsa’nın doğumunu haber vermesi, felçlilerin iyileştirilmesi ve çocukların katli gibi sahneler bulunuyor. Kariye mozaik ve freskleri, Bizans resim sanatının son dönemi olan 14. yüzyıla ait  en güzel örnekler arasında yer alıyor. Önceki dönemin yeknesak fonu burada görülmüyor.

Derinlik fikri, figürlerin hareket değerlerinin verilişi, figürlerdeki uzama bu üslubun özellikleri olarak karşımıza çıkıyor. İtalyan Rönesans’ına paralel ilerleyen Bizans Sanatındaki yeni uyanışın önemli örnekleridir. Kariye mozaik ve freskleri Bizans resim sanatının son dönemine olan 14. yüzyıla ait  en güzel örnekler arasında yer alıyor. Önceki dönemin yeknesak fonu burada görülmüyor. Derinlik fikri, figürlerin hareket ve plastik değerlerinin verilişi, figürlerdeki uzama bu üslubun özellikleri.

Kariye mozaik ve freskleri Bizans resim sanatının son dönemine olan 14. yüzyıla ait  en güzel örnekler arasında yer alıyor. Önceki dönemin yeknesak fonu burada görülmüyor. Derinlik fikri, figürlerin hareket ve plastik değerlerinin verilişi, figürlerdeki uzama bu üslubun özellikleri. İtalyan Rönesans’ına paralel ilerleyen Bizans Sanatındaki yeni uyanışın önemli örnekleridir. Kariye Müzesindeki mozaik ve freskler, İtalyan Rönesans’ına paralel ilerleyen Bizans Sanatındaki yeni uyanışın önemli örnekleridir.

Yusuf’un Rüyası-Bethlehem’e Nüfus sayımı için gidiş

Dış narteks kuzey duvarındaki lunette, üç ayrı sahne tasvir edilmiştir. Sahnenin sol tarafında Meryem, Vaftizci Yahya’yı doğuracak olan Elizabeth ile birlikte tasvir edilmiştir. Meryem Elizabeth’e “Sen Allahın sevgili kulusun, karnındaki çocuk da kutsanmıştır.” Sahnenin sol alt köşesinde Yusuf, Meryem’in hamile olduğunu anlayınca düşünceli bir şekilde uykuya dalmış  vaziyette tasvir edilmiştir. Yusuf’a doğru yaklaşan bir melek, ondan ayrılmaması, Meryem’in Ruh-ül Kudüs/Kutsal Ruh tarafından hamile bırakıldığı, insanlığı günahlarında arındıracak bir erkek çocuk dünyaya getireceği, adını da İsa koyacağı haberini vermektedir.

Burada, Meryem’in başının üzerinde, “Tanrı Anası” anlamına gelen monogamları bulunmaktadır.  Sağ taraftaki betimlemede ise dağlık bir yerde, arkada Yusuf, ortada katır üzerinde Meryem, önde ise Yusuf’un oğlu tasvir edilmiştir. Burada, nüfus sayımı için Bethlehem’e gidiş sahnesi görülmektedir.  Arka planda şehir tasvir edilmiştir. Tasvirli sahnede üstte “ve Yusuf , Nasıra şehri dışındaki Galile’den, Judaya’daki Bethlehem olarak adlandırılan Davud’un şehrine çıktı” altta ise “İşte Tanrının meleği O’na rüyasında göründü, dedi ki,Yusuf sen Davud’un oğlu, Meryem’i kendine eş olarak almaktan korkma: çünkü kendisinde doğmuş olan Kutsal Ruhtur” yazılıdır.

Valinin Önünde Vergi İçin Yapılan Nüfus Sayımı

Kuzey kısmın doğu kemerinde yer alan tasvirde, İmparator Augustus’un  tüm Roma Eyaletlerinde vergi için nüfus sayımı yapılmasını emretmesi üzerine, yapılan nüfus sayımı anlatılmaktadır.  Herkesin doğduğu şehirde yazılması gerektiğinden, Davud’un soyundan gelen Yusuf’un da ailesi ile birlikte nüfus sayımı için Bethlehem’e gidişleri tasvir edilmiştir. Suriye ve Filistin Valisi Cyrenius taht üzerinde oturur vaziyette, yanında  ise askeri bir  muhafız yer almaktadır.

Valinin önünde elinde kılıç tutan sorguda görevli Romalı asker  ile kayıtları yapan bir katip, karşısında  hamile  olan Meryem’in  kaydını yapmaktadır. Çocuğun babası sorulduğunda Meryem sesiz kalmış, ancak arkasındaki Yusuf hemen cevap vererek çocuğun babasının kendisi olduğunu belirterek onu evlat olarak kabul etmiştir. Arkasında  üç oğlu görülmektedir. “… çünkü o, Davud’un evinden ve soyundandı… vergilendirmek için evleneceği karısı (nişanlısı) Meryem’le ki o gebeydi” yazılıdır.Meryem’in başının üzerinde “Tanrı Anası” anlamına gelen monogramı görülmektedir.

Beytülhalim Dönüşü Mağarada İsa’nın Doğumu

Orta kısımda doğu kemer üzerinde İsa’nın doğum sahnesi yer alır. Nüfus sayımı için gittikleri Bethlehem’den dönüşleri sırasında, kalacakları handa boş yer bulamadıklarından, yolda Meryem’in doğum sancılarının başlaması üzerine Meryem bebeğini bir mağara da doğurmak zorunda kalır. Tasvirli sahnede doğum sonrasında Meryem battaniye üzerinde uzanır vaziyette dinlenirken, kundaklar içinde sarılı çocuk İsa gökten inen bir ışık huzmesi altında, bir eşek ve bir boğanın nefesleri ile ısıtılmaktadır. Meryem’in sağ arka kısmında bir grup melek, sol yanında ise haberci melek çobanlara seslenmektedir. Mozaik panonun alt kısmındaki sahnede ise çocuk İsa’nın yıkanmasına hazırlık sahnesinde, bir kadın İsa’nın ilk banyo suyunu hazırlarken, diğer kadın ise İsa’yı kucağında tutmaktadır. Bu sahnenin yanında ise Yusuf  oturmuş, şaşkın bir vaziyette tasvir edilmiştir.  “Mesih’in doğumu” ve “Korkma: işte, size bütün insanlığa olacak, büyük sevincin iyi müjdesini getiriyorum.” yazılıdır.

Kaynaklar:

1) http://kariye.muze.gov.tr/

2) tr.wikipedia.org/wiki/Kariye_Müzesi‎