Dersaadet ya da Saadet Kapısı olarak da adlandırılan İstanbul, 19.yüzyılın ortalarına kadar idari ve yargısal yapılanma açısından dört ayrı bölüme ayrılmıştı. Bu bölümlerden ilki İstanbul Kadılığının yetki sahası olan ve İstanbul Metropolünün kent merkezi kabul edilen Suriçi’dir. Suriçi İstanbul’un en eski bölümüdür. Kuzeyde Haliç, doğuda İstanbul Boğazı ve güneyde Marmara Denizi ile sınırlanmıştır. Tarihi Yarımada olarak da bilinen Suriçi’nin tek kara bağlantısı batıdan olup, çevresi Bizans döneminden kalma surlar ile sur kalıntıları tarafından çepeçevre sarılmıştır. Suriçi, Anakent İstanbul’un merkezidir. Anakent’in kazaları durumunda olan üç belde ise Eyüp, Galata ve Üsküdar’dır.

Bilad-ı Selase

“ Üç Belde” anlamına gelen Bilad-ı Selase; Galata, Üsküdar ve Eyüp’ten oluşmaktadır. Metropol ya da Anakentin beldeleri olup, ayrı kadılar tarafından yönetilmiştir. İstanbul’daki bu ayrım  idari ve yargısal bir bölümlemenin yanı sıra sosyolojik ve kültürel bir farklılığı da ifade etmektedir. Dersaadet İstanbul’un bu dört ayrı bölümü, aynı şehir içerisindeki birbirinden farklı, fakat bir arada ahenkli bir bütün oluşturan dört ayrı dünyayı betimlemektedir. Bu dörtlü yapı, aynı zamanda, İstanbul’un sosyal ve kültürel yapısını zenginleştiren ve canlı kılan faktörlerin başında gelir.Bilad-ı Selase içinde yer alan Üsküdar Anadolu yakasında İstanbul Boğaz’ının girişindedir. Tarihi Üsküdar, Salacak ve Paşalimanı arasında yer alırken; İstanbul’un diğer bütün semtleri gibi günden güne büyümüştür. Günümüzde doğuda Ümraniye, güneyde Kadıköy ve kuzeyde Beykoz ilçeleriyle komşudur.

Üsküdar’a giderken

İstanbul Boğazının Anadolu yakasını keşfetmeye çalışırken, Beşiktaş vapur iskelesinden defalarca Üsküdar’a geçtim. Bu kez Suriçi’nde yer alan Eminönü İskelesinden Üsküdar’a gitmek istiyorum. Bu rota üzerinde Üsküdar’a gittiğinizde sizi ilk olarak Kız Kulesi karşılar. Üsküdar’ın sembollerinden ve güzelliklerinden biridir bu ünlü ve zarif kule.Kız Kulesinin tam karşı kıyısında da salacak ve salacak Balıkçı barınağı yer alır.Kule yanından geçerken, geriye dönüp Suriçi’ne baktığımızda ise, Üsküdar’dan bile görülebilen Sinan’ın kalfalık eserim dediği Süleymaniye Camii bütün görkemiyle kendini gösterir. Tekrar rotamıza döndüğümüzde, şarkı ve türkülere de konu olmuş Üsküdar İskelesine varmak üzere olduğumu görüyorum.Ve nihayet, şarkılara konu olan Üsküdar ve  Mimar Sinan’ın aşkına konu olan cami bütün görkemiyle karşımızda duruyor. Şehir hatları vapurundan inerken,bir dönem dillere destan olmuş ‘’Katibim Türküsü’’ dilime dolanıyor.

 

Üsküdar’a gider iken aldı da bir yağmur,        

Kâtibimin setiresi uzun eteği çamur

Kâtip uykudan uyanmış gözleri mahmur.

Kâtip benim ben kâtibim el ne karışır?   

Sözcüklerini mırıldanarak iskeleye iniyorum. Çocukluk ve ergenlik dönemlerimde, İstanbul’a gelmeden önce, ‘’Kâtibim Türküsü’’ ile önce Üsküdar’ı, sonra da İstanbul’u tanımıştım.  Anımsadığım kadarıyla, Kâtibim Türküsü,İstanbul radyosunun yıllarca sinyal müziği olmuştu. Kırım harbi sırasında, Abdülmecit zamanında ortaya çıkmıştır. İkinci Mahmut devrinde askerlere Avrupai kıyafetler giydirilmiş ancak sivil memurlar bu konuda serbest bırakılmışlardır. Ancak; II. Mahmut’un oğlu Sultan Abdülmecit tarafından, İstanbul içindeki her memura  fes, ceket ve pantolon giyme mecburiyeti getirilmişti. Tutucu kesim de bu olayı dillerine dolayıp “Gâvur mukallitliği” deyip, memurları küçük gördüler. Pantolonla sokağa çıkmayı iç donuyla çıkmakla bir tuttular. Özellikle de genç, eli yüzü düzgün kâtipler büsbütün dile düştüler. Kırım harbinde müttefikimiz olan İngilizlere, yaralanan askerlerini tedavi amacıyla,  Selimiye kışlası hastane olarak tahsis edilmişti. İngiliz ordusundaki İskoç alayını kısa eteklerle gören halk bu askerlere “donsuz asker” lakabını takmıştı. Bu alay şarka hareket ederken, bir İskoçyalı bestekâr bu birlik için bir marş besteledi. Bir İstanbul külhanisi de Selimiye Kışlasının Üsküdar yolu üzerinde olmasından esinlenerek ve “donsuz asker”ler için yazılan marşın müziği kullanarak kâtiplerle dalga geçmek için “Üsküdar’a giderken…” türküsünü yazdı. Türkü kısa sürede ünlendi ve yayıldı. Daha sonraları çalgılı küçük konsol saatleri çıktı. Bu saatler ilk olarak Türkiye’ye İskoçya’dan geldi ve İskoçlar bu saatlere aynı marşın müziğini koymuşlardı. Bu saatler İstanbul’da “Kâtibim Türkülü Saat” adı altında satıldı ve neredeyse almayan kalmadı. Dilime dolanan ‘’Kâtibim Türküsü’’nü beynimden atarak Üsküdar meydanına giriyorum. Tam karşımda ünlü ve zarif bir yapı ‘’Mihrimah Sultan Camii’’ kıyıya çıkan herkese ‘’Hoş Geldiniz’’ der gibi durmaktadır. Mimar Sinan’ın usta ellerinden çıkan bu abidevi caminin sağ tarafında Sultan III. Ahmet Çeşmesi de sizi karşılayanlar arasında yerini alır.

III. Ahmet Çeşmesi

Mihrimah Sultan Camii’nin karşısında yer alan bu çeşme, 1728 yılında, Sultan III. Ahmet tarafından, mezarı Üsküdar’da  olan annesi Gülnuş Emetullah Sultan anısına deniz kenarına inşa ettirilmiştir. Lale Devri’nin anıtsal meydan çeşmelerinden biridir. Bugünkü yerine meydanın yeniden düzenlenmesi sırasında taşınmıştır. Osmanlıda çeşme ve mermer yontuculuğu sanatının en iyi örneklerinden biridir.Som mermerden yapılmış çeşmenin esas yüzü, denize bakan doğu cephesidir. Çeşmenin her bir yüzünde ortada Bursa kemerli bir çeşme nişi bulunmaktadır. Yalnız deniz tarafı cephesinde bunun iki yanında mihrap biçiminde birer niş daha vardır. Nişler geniş bir silme dikdörtgen çerçeve içine alınmıştır. Çeşme aynasında, kemer içini ayıran ince bir mukarnas şeridin altında ve üstünde taş oyma süslemeler ve rozetler yer alır. Nişlerin kemer aynalarında iri dişli mukarnas şerit tekrarlanmıştır. İki yanı burma sütuncelerle vurgulanmış dar kenarlarda, küçük çeşmeler vardır. Dar kenarlarda saçak altında, sarkıt niteliğinde süslemeli konsollar yer alır. Alt yapı, dişli frizli ve akant sıralı saçak kornişi ile sonlanmaktadır. Üstte süslemeli bir kaide ve geniş saçaklı, dört meyilli ahşap çatı yükselir.Çeşmenin üç cephesinde bulunan kitabelerinden biri Şair Nedim’e, diğerleri Şair Şakir ile Rahmi’ye aittir. Deniz tarafına bakan cephedeki kitabeyi ise Sultan III. Ahmet ve Nevşehirli Damad İbrahim Paşa birlikte hazırlamışlardır. Celi sülüs hatla yazılan bu kısım padişahın kendi el yazısıdır.

Mihrimah Sultan Camii

Mihrimah Sultan ya da İskele Camii,  Mimar Sinan’ın Kanuni’nin Hürrem Sultan’dan kızı Mihrimah Sultan için yaptığı camidir. Sinan’ın erken dönem eserlerindendir. Kubbesi üç yanından yarım kubbelerle desteklenmiştir, ama ön cephede yarım kubbe yoktur. Mihrimah Sultan Camii külliye halinde olup; camii, medrese, imaret, tabhane ve sıbyan mektebinden meydana gelir.Bu geniş külliyeden günümüze cami, medrese ve sıbyan mektebi ulaşmıştır. Sıbyan mektebi bugün Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı Çocuk Kütüphanesi olarak olarak kullanılmaktadır.Medrese, Sağlık Merkezi olarak kullanıldığı için iç mimarisinde pek çok değişiklik yapılmıştır.Hücrelerin bir tanesi dışında diğerleri asıl biçimlerini kaybetmişlerdir. Üsküdar’daki Mihrimah Camii ile Edirnekapı’daki Mihrimah Camisinin oldukça ilginç ve romantik bir hikayesi de vardır.Kanuni Sultan Süleyman’ın kızı Mihrimah Sultan on yedisine bastığında, iki kişi onunla evlenmek ister. Kızla evlenmek isteyenlerin biri Diyarbakır Valisi Rüstem Paşa diğeriyse Mimar Sinan’dır. Koca Sinan evlidir, elli yaşındadır ve de Mihrimah Sultan’a deliler gibi âşıktır. Ancak,Padişah kızını Rüstem Paşa’ya verir.Gerçi sevdiğine kavuşamamıştır ama aşkını olanca güzelliğiyle sanatına yansıtmıştır.Üsküdar’a, 1540 yılında Mihrimah Sultan Camii’nin temelini atar ve 1548’de bitirir.Derken, ilk kez padişah fermanı olmaksızın, Edirnekapı’da, pek kimselerin uğramadığı ıssız ama İstanbul’un en yüksek tepelerinden birine, ikinci bir eser yapmaya koyulur Mihrimah Sultan’a. Cami küçücüktür. Minaresi otuz sekiz metredir, bir adet incecik kubbesi üzerindeyse yüz 61 pencere, camiin iç güzelliğini aydınlatır. İçerdeki sarkıtlar ve minare kenarlarındaki işlemeler Mihrimah Sultan’ın topuklarını döven saçlarını anımsatır insana. İşte, aşka adanmış iki eser. Mihrimah, yani Mihrü Mah, Farsca’da “Güneş ve Ay” anlamına gelir. 21 Mart’ta, yani Mihrimah Sultan’ın doğum günde, Edirnekapı ve Üsküdar’daki camileri aynı anda görebileceğiniz bir yer seçip bakılırsa göreceğimiz manzaraysa şudur. Edirnekapı camiinin tek minaresi ardından tepsi gibi kıpkırmızı güneş batarken, Üsküdar’daki camiinin ardından ay doğar. Mihrü Mah eşittir Güneş ve Ay. Aşkın kudreti ve Koca Sinan’ın dehası karşısında saygı ile eğilerek Üsküdar’ı tanımaya devam edelim.İstanbul’un tam karşısında görkemli bir peyzaja bakan konumu ve Boğaz’ın, Asya Yakası’nda bir köprübaşı olması ile ayrı bir güzellik ve önem taşıyan Antik Çağın “Khrisopolis” i , Perslerin “Hrisopolis” i , Roma Dönemi’nin “Scutari” si Bizans’ın ” Skudarium ” u , Farsça’nın “Askadar” ı ,Evliya Çelebi’nin “Eski Dar” ı ve Türkler ‘in ” Sevgili Üsküdar’ı. Kurtuluş Savaşı boyunca Üsküdar , vatanseverlerin Anadolu ‘ya geçiş kapısı olma özelliğini korumuştur. Üsküdar ‘ın , Sultantepe Semti ‘nde bulunan “Özbekler Tekkesi ” , Mustafa Kemal ‘in başlattığı Kurtuluş Savaşı ‘na katılmak isteyen başta İsmet Paşa olmak üzere pek çok vatansever kahramanı ile silahların saklanması ve Anadolu ‘ya nakline büyük bir şerefle ev sahipliği yapmıştır.

 Üsküdar İlçesi

Bilad-ı Selase içinde yer alan Üsküdar Anadolu yakasında Boğaz’ın girişindedir. Tarihi Üsküdar, Salacak ve Paşalimanı arasında yer alırken; İstanbul’un diğer bütün semtleri gibi günden güne büyümüştür. Günümüzde doğuda Ümraniye, güneyde Kadıköy ve kuzeyde Beykoz ilçeleriyle komşudur.Üsküdar, Osmanlı döneminde Galata ve Eyüp dışında İstanbul’a bağlı üçüncü kadılıktır. Sadece coğrafi değil, kültürel farklılığı da ifade eden bu bölümleme içerisinde Üsküdar, Anadoluluğu ve Anadolu Türk-İslam geleneğini temsil eder. Üsküdar her şeyden önce coğrafi olarak Anadolu’dur. Anadolu topraklarının Boğaz’ın suları tarafından çizilen sınırı üzerinde yer alır. Demografik olarak da Anadolu’dur. 1352 ‘de Orhan Gazi tarafından fethedildikten sonra Anadolu’dan gelen, Müslüman halk Üsküdar’a yerleşmeye başlamıştır. Fatih Sultan Mehmet döneminde ise Anadolu’dan göç hızlandırılmıştır. 17. yüzyılda yaşamış ünlü seyyah Evliya Çelebi, Üsküdar’da 70 Müslüman mahallesi olduğunu ve bunların az bir kısmı hariç önemli bir bölümünün Anadolu’dan göç ettiğini, ayrıca 11 Rum ve Ermeni, 1’de Yahudi mahallesi olduğunu ve bölgede hiç Frenk yaşamadığını nakleder. Bu demografik yapı Üsküdar’ı kozmopolitlikten uzaklaştırmış ve hem etnik, hem de kültürel olarak oldukça homojenleştirmiştir.Bunların dışında Üsküdar İstanbul’un Anadolu ile en küçük bağlantısı olan kısmıdır. 19. yüzyılın sonunda demiryolu yapılıncaya kadar, Anadolu ile yapılan ticaretin merkezi Üsküdar’dır.Üsküdar aynı zamanda İran ve Ermenistan ile yapılan ticaretin de başlangıç noktasıdır. Ticaret kervanlarıyla Ermeni ve İranlı tüccarlar Üsküdar’da buluşurlardı. Dolayısıyla özellikle 16. ve 17. yüzyıllarda, Üsküdar tam bir ticaret kentidir.Fakat buna rağmen Üsküdar, her zaman mütevazı ve sakindir. Gösteriş ve debdebeden hep uzak kalmıştır. Evleri, sokakları sade, fakat zarif ve bakımlıdır. İstanbul’daki en eski ve en büyük Müslüman Mezarlığı olan Karacaahmet Mezarlığı Üsküdarlıya hem her şeyin faniliğini anlatır, hem de hayatın güzelliğini. O yüzden Karacaahmet hüzün dolu bir mekân olmaktan çok bir park alanı gibidir. Zarif servi ağaçlarıyla kaplı ve insanda huzur hissi uyandıran büyük bir parktır.Üsküdar sadece hayata veda edenlerin uğurlandığı bir ayrılık mekânı değildir. Her yıl Hac’ca giden hacı adayları ve padişahın Mekke ve Medine Şeriflerine gönderdiği hediyeleri götüren Surre Alayı da Üsküdar’dan uğurlanırdı. İstanbul’un Osmanlılar tarafından ilk fethedilen kısmıdır Üsküdar. Üsküdar’ın fethi, büyük fethin, İstanbul’un fethinin ilk aşamasıdır ve hem de habercisidir. 101 yıl sonra, 1453’te İstanbul’un fethi gerçekleşir. İstanbul’un diğer her yeri gibi Üsküdar da günümüzde çok değişti. Özellikle 18. yüzyıldan sonra kıyıda yapılan sahil saraylardan günümüze bir şey kalmadı. Yeşillikler içindeki tepeleri betonlaştı. İki katlı, cumbalı evlerin olduğu sokaklardan ise çok azı halen yaşayabiliyor. Ama her şeye rağmen Üsküdar, o sakin Anadolulu havasını muhafaza edebildi.

Kaynaklar:

1)    http://www.ibb.gov.tr/sites/ks/tr-TR/0-Istanbul-Tanitim/Tarihi/Pages/Dersaadet-Uc-ISTANBUL.aspx

2)    http://www.uskudar.bel.tr/tr-tr/hakkinda/Sayfalar/UskudarHakkinda.aspx?MenuID=1

3)  http://www.uskudar.gov.tr/default_B0.aspx?content=435