Çeşme Yarımadası-Teos Antik Kenti

 

Seferihisar’ın şirin ve turistik bir köyü olan Sığacık ile ilgili anılarımı paylaşmıştım. Bu şirin köy ya da mahallenin yaklaşık 5 km kuzeyindeki Antik Liman Kenti Teos ve Teos kalıntılarını görmeden ve anlatmadan geçmek olmazdı. Bu konuda da sevgili dostum Şahap Cesur bütün olanaklarını ve bilgisini seferber etti.

Günümüzde, Yunanistan’ın İyonya Denizi’ne bakan bölgesinden, Dor istilasından kaçarak, gelen İyon kavimleri Anadolu’nun batısına, Ege kıyılarına yerleşmişlerdi. Diyerek söze başlayan rehberim Şahap Cesur; İyonyalılar, Milattan önce 1200 yılında, Iones’ın önderliğinde  yüksek bir uygarlık kurmuşlardı. Kıyı şehirleriyle Ege Denizi’ndeki adaların bir kısmı İyonlara aitti. Batı Anadolu’da, kabaca Gediz Nehrinden Küçük Menderes Nehirlerine kadar ki kıyı bölgesine İyonya adını vermişlerdi. İyonyalılar 12 şehir devleti kurmuşlar ve oluşturdukları medeniyete de İyon Medeniyeti demişlerdi. İyon Medeniyeti içinde yer alan bu şehirler kısa bir süre içinde gelişmiş, batının birer uygarlık merkezi hâline gelmişti. Dedi. Ben de söze girerek;

 

‘’Efes, Selçuk, Kolofan, Milet, Myus, Priene, Erthrai, Klazomenia, Phokaia/Foça, Teos /Seferihisar,  Smyrna/İzmir ile Khios/Sakız şehirleri bu medeniyetin ürünleri olmalı. Bu şehirler içinde Efes ve Milet, devrin bir kültür ve uygarlık merkezi olmuştur. Milattan önce 600 yıllarında Thales, 12 İon kentinin merkezi olarak Teos’un seçilmesini önermiştir. Ancak Thales’in önerisi kabul görmemiştir.’’ Bir taraftan İyoya Medeniyeti konusundaki bilgilerimizi tazelemeye çalışırken, diğer taraftan rehberimizin otomobiliyle Teos kalıntılarına doğru hızla yol alıyorduk. Vikipedi’den derlediğim elimdeki notlara bakarak konuşmamı sürdürdüm. 12 Şehir Devleti’nin; ticaret yollarının bitiş noktasında bulunmaları, tarım ve deniz ticareti sayesinde zenginleş­meleri sonucunda, kültürel ve bilim yönüyle Anadolu medeniyetlerinin en gelişmişini gerçekleştirmişlerdir. Kalıcı olmak amacıyla, özellikle Marmara ve Karadeniz kıyılarında, pek çok koloni kurmuşlardır. Şehir devletleri halinde yaşamaları, bilim insanlarının yetişmesine uygun özgür düşünce or­tamına zemin hazırlamıştır.

 

Bazı ünlü İyonyalılar; tıpta Hipokrat, tarihte Heredot, felsefe’de Diyojen, matematikte Pisagor ve Thales gibi bilim insanları yetişmiştir. Rehberim Şahap söze girerek, Akıncı, Efes kalıntılarını görmüş olmalısın. Efes kalıntılarında görüldüğü gibi mimaride, bu şehir devletinde de, İyon stilini geliştirmişlerdir. İnsan figürleri biçiminde tasarladıkları çok tanrılı din anlayışları vardır. Özellikle Efes kentinde bir ana tanrıça figürü olan  Artemis önemli tanrıçalardır. Haklısın Şahap, bu uygar şehir devletleri de  Persler tarafından istila edilerek, İyon Medeniyeti’ne son verilmiştir.

Perslere teslim olan Miletos hariç, diğer birçok İyon kenti yağmalanmıştır. Iyonya Medeniyetleri döneminden, Çeşme Yarımadası’nda üç önemli Antik Kent günümüze kadar varlığını korumuştur. Ildırı’daki Erythrai Antik Kenti, Urla’daki Klazomenai Antik Kenti ve Seferihisar’daki Teos Antik Kenti’dir. Seferihisar topraklarında en eski yerleşim yeri Antik liman kenti Teos’un bulunduğu bölgedir. İlk yerleşim M.Ö. 2 000 yıllarında Akalardan kaçan Giritliler tarafından kurulduğu düşünülmektedir.

Teos antik kenti ise M.Ö. 1 000 yıllarında İyonya kolonisi olarak kurulmuş. Bu demektir ki bulunduğumuz yöre 4000 yıldan bu yana yerleşim yeri olarak kullanılmaktadır. Antik liman kenti olan Teos; önce Pers yönetiminde kalmış, sonra Lidyalıların yönetimine girdiyse de bağımsızlığını İyonya birliğine girdiğinde kazanmıştır. Antik Iyonya Bölgesi’nin 12 kentinden biri olan Teos Antik Kenti’nde ilk kazı  çalışmaları, 19. yüzyılda İngiliz  Dilettanti Cemiyeti, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde  Fransızlar ve daha sonra 1964 – 1967 yılları arasında Ankara Üniversitesi Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı öğretim üyeleri Prof. Yusuf Boysal ile Prof. Baki Öğün tarafından sürdürülmüştür.

Mimar Duran Mustafa Uz, 1980- 1992 yılları arasında Dionysos Tapınağı ile Arkaik Tapınak’ta kazı çalışmalarına devam etmiştir. Yeni Dönem Teos Antik Kenti kazı, belgeleme ve restorasyon çalışmaları, 26 Temmuz 2010’da uzun bir aradan sonra yeniden başlamıştır.  Helenistik ve Roma mimari yapılanmasında birinci öncelik tapınaklar, ikinci öncelik de tiyatrolar olarak karşımıza çıkmaktadır. Teos Antik Liman kentinde de durum değişmemiştir. Birinci önceliği Dionysos tapınağı almıştır. Teos Antik kentinin en önemli yapısı, Anadolu’da az sayıda örneği görülen Dionysos tapınağı olup, İyon mimari yapı düzeninde kurulmuştur. Ana kayanın düzleştirilmesiyle oluşturulan ve doğudan 12, batıdan 5 basamakla yükseltilen bir podyum üzerine yerleştirilmiştir. Geniş bir kutsal alan içine yerleştirilmiş olan tapınak ve sunağı doğuya doğru yönlendirilmiştir.

Temelde Anadolu kökenli olan İyon mimari düzeni M.Ö. dördüncü yüzyılda Yunanistan’ın Anadolu’nun güneybatı kıyılarındaki İyonya kolonilerinde gelişti. Dor düzeninden daha sonra ortaya çıkan İyon düzeni Dor düzenine göre daha karmaşık ve dekoratif bir niteliğe sahiptir. Tıpkı Dor mimari düzeninde olduğu gibi İyon düzeni de görünüşe göre eski ahşap inşa biçimlerinden türemiştir ve ahşap ayrıntıların çoğu taş üzerinde dekoratif unsurlar olarak varlıklarını sürdürmüştür. İyon sütunları Dor sütunlarına göre daha uzun ve daha incedir. Boyları genişliklerinin dokuz katıdır. Sütunlarda, yuvarlak gövdenin üzerine oyulmuş, yukarıdan aşağıya dikey bir şekilde uzanan 24 sütun yivi vardır. Bunun yanı sıra yivsiz, düz sütun gövdeleri de kullanılmıştır.

 

Dor sütunlarının tersine İyon sütunlarının sütun kaideleri vardır. Yuvarlak biçimli olan sütun kaidesi üst üste duran kabartılı yatay halkalardan/ silmelerden oluşur. İyon sütunlarının en ayırt edici kısmı sütun başıdır. İyon sütun başlarında bir kâğıt rulosuna veya koçboynuzlarına benzeyen, oyulmuş oylumlar bulunur. Sütun başının iki yanında yer alan oylumlar önden arkaya doğru uzanır ve ikisi arasındaki boşlukta, üzerinde yumurta ve ok-başı süslemelerinin bulunduğu bir şerit yer alır.

Ancak akropol, burunda değil, iki kıyıya eşit uzaklıkta ikinci bir tepe üzerinde, kentin en kuzeyinde yer almıştır. Akropol’de yüzeyde görülebilen en önemli kalıntı bir tapınağa aittir. Tapınağın Helenistik dönemde ve hatta öncesindeki Arkaik dönemde yapıldığı düşünülmektedir. Anakaya üzerine moloz taş dolgu yapılarak alt yapısı oluşturulmuştur. Rehberim ve dostum Şahap Cesur ile yaptığımız tarihi gezintiden sonra, keyifli ve geçmişe yönelik muhabbetimizi evde sürdürmek üzere, otomobile biniyoruz…

Kaynaklar:

 www.izmirmuzesi.gov.tr/antik-yerlesim-alanlari-teos.asp